http://www.nrc.nl/binnenland/article517847.eceGevangenisdienst verstrikt in eigen macht
De Dienst Justitiële Inrichtingen zit klem tussen de druk om snel cellen te bouwen en de noodzaak om te bezuini-gen. De machtscultuur leidt tot verstarring en fouten.
Door onze redacteur Derk Stokmans
Den Haag, 20 okt.
Ze durfden „de ondergrenzen” op te zoeken, er was „tijdsdruk, het moest voor weinig geld”. Uitzendcentra werden „uit de grond gestampt”. Zo beschrijven John Korkers en Bart Kroon, directeuren bij de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) de snelle bouw van tijdelijke gevangenissen vanaf 2002 – bedoeld voor bolletjesslikkers en uitgeprocedeerde asielzoekers. Hun opmerkingen staan in een boek dat de dienst eind vorig jaar ter ere van het tienjarig jubileum uitbracht.
In de nacht van 26 op 27 oktober 2005 brak er brand uit bij één van die tijdelijke gevangenissen, het cellencomplex op Schiphol-Oost, Er vielen elf doden. De DJI, verantwoordelijk voor de Nederlandse gevangenissen, werd een maand geleden door de Onderzoeksraad voor Veiligheid als hoofdverantwoordelijke aangewezen.
Het kabinet reageerde woensdag op de kritiek. Net als de Onderzoeksraad richt het kabinet zich op de gebrekkige aandacht voor de brandveiligheid. Die aandacht lijkt nodig. Schiphol is niet de enige plek waar sommige medewerkers nooit brand- of ontruimingsoefeningen gehouden hebben. Na het rapport over de brand stelden verschillende gemeenten ultimata aan DJI om de brandveiligheid op orde te brengen.
Maar er lijkt bij de dienst meer aan de hand. Wie de verhalen van (oud) DJI-medewerkers en andere betrokkenen hoort en publicaties en interne stukken leest, ziet een patroon: continue veranderingen, vaak haastig ingevoerd onder grote politieke druk. Leidinggevenden die op hun macht leunen, en kritiek van medewerkers als onwil tot veranderen of een gebrek aan loyaliteit beschouwen. Gevangenispersoneel dat er vaak niet op vertrouwt dat hun baas aan hun belangen denkt.
Makkelijk is het niet, praten met medewerkers. DJI’ers die in het verleden kritiek uitten op de organisatie houden zich onbereikbaar, of willen niet praten. Enkelen willen wel over hun werk bij de dienst praten, maar alleen anoniem, omdat ze vrezen voor hun baan. Praten over DJI kan alleen met woordvoerders.
In het jubileumboek van de DJI, geschreven voor de Schipholbrand, praten leidinggevenden van de dienst openhartig over hun werk. Bart Kroon, hoofd van de directie die verantwoordelijk was voor de tijdelijke gevangenissen, beschrijft wat er gebeurde toen minister Korthals (Justitie, VVD) de Tweede Kamer op 7 februari 2002 beloofde dat iedere drugssmokkelaar op Schiphol zou worden gearresteerd en vastgezet. „Toen hij dat zei had het gevangeniswezen 800 vacatures. Desastreus om in die situatie dan ook nog eens extra capaciteit te moeten creëren. In de avond en nacht van diezelfde donderdag hebben we de hele nacht gebeld en afspraken gemaakt met twee bedrijven die in veiligheid deden. We hebben ter plekke besloten om met Securicor door te gaan. We spraken met hen af dat ze zondag alles moesten invliegen want maandag 11 februari zouden de eerste 175 gedetineerden in de inrichting (Schiphol, red.) komen. We hebben die hele inrichting toen bestuurd met één mobieltje. Alles was er kaal. Er waren geen toiletten. Met de aankoop van chemische toiletten bij de Gamma hebben we toen goede zaken gedaan. Bij de COA en Domeinen kochten we bedjes op. Vanuit de penitentiaire inrichting in Nieuwegein kregen we het eten, het beddegoed en dergelijke. [...] En toen kwam minister Nawijn die twee uitzendcentra wenste. We hebben toen als de ... twee uitzetcentra uit de grond gestampt.”
De afgelopen vier jaar combineerde de dienst grote bezuinigingen en personeelsgebrek met een snelle uitbreiding van het aantal cellen, het invoeren van twee op één cel en interne reorganisaties. Door al die veranderingen voelen medewerkers zich onzeker. Ze maken zich zorgen om hun veiligheid, klagen over het structurele tekort aan medewerkers en gebrekkige scholing en begeleiding.
De managementstijl lijkt niet toegerust om daar iets aan te doen. Igno van den Enden, in 1997 directeur bij de DJI, zegt in het jubileumboek wat hem het meest opviel bij de dienst: „De machtscultuur. In de Nederlandse managementcultuur wordt leiderschap gekenmerkt door initiatief en de kracht van argumenten. Het volledig tegenovergestelde is de machtscultuur in het management van DJI, die mijns inziens voortkomt uit het gegeven dat binnen DJI macht wordt uitgeoefend over gedetineerden [...]. De organisatie is daar als het ware van doordrenkt, en dat heeft vergaande negatieve gevolgen. Het maakt ook dat mensen niet graag willen delen, niet goed kunnen delen, en verstrikt raken in het machtsspel.”
Een anonieme DJI-medewerker vertelt de krant over hoe bij de inrichting waar hij werkt met een meningsverschil tussen twee mensen wordt omgegaan. „Voor je het weet krijg je een schriftelijke ‘mededeling’ van je collega. Dat is een soort formele aanklacht waarin dingen staan als: ‘Ik heb hedenmorgen geconstateerd dat u mij zus en zo bejegend heeft.’ Dat kan leiden dan tot een zitting met de directeur, waarbij je zelfs een advocaat kan meenemen.” Volgens meerdere medewerkers wordt interne kritiek niet op prijs gesteld, en „altijd tegen je gebruikt”.
Op dit moment bereidt de dienst een nieuwe reorganisatie voor. In een afwijzend advies hierover schreef de ondernemingsraad op 12 oktober over de behoefte aan anonimiteit van veel kritische medewerkers: „Kennelijk heerst er bij veel medewerkers de angst voor een afrekencultuur.”
De DJI lijkt reorganisatiemoe. De ondernemingsraad schrijft dat de dienst al „zeer grote problemen” heeft om langlopende problemen als de bedrijfshulpverlening en „het thema veiligheid” op te lossen, en daar niet nog een verandering overheen kan hebben. „Er is een grens aan de capaciteit van een organisatie om elkaar opeenvolgende en inhalende veranderingsvoorstellen te verwerken.” In 2001 schrijft de DJI al in het jaarverslag dat „de grens van het incasseringsvermogen van het personeel bereikt” is.
De DJI, zeggen betrokkenen, lijdt aan een continue en grote politieke druk. Incidenten en een niet aflatende stroom politieke wensen (opsluiten illegalen en bolletjesslikkers, minder ‘luxe’ voor gevangenen, meer cellen en minder geld) bepalen het dagelijks leven voor het gevangeniswezen.
Zo ontstaat volgens medewerkers vanzelf een leiding die „naar boven” kijkt, bang is om fouten te maken, alles in het werk stelt om politici tevreden te houden en steeds minder zicht krijgt op wat er binnen de muren van gevangenissen daadwerkelijk gebeurt.
De dienst wil geen antwoord geven op inhoudelijke vragen. In een schriftelijke reactie op het stuk schrijft een woordvoerder onder meer: „Het management is zich terdege bewust van het feit dat alle ontwikkelingen een grote inzet vergen van medewerkers.” Ook schrijft de woordvoerder dat de dienst „een antwoord op zeer uiteenlopende maatschappelijke problemen” heeft moeten bedenken.
Totaal aantal plaatsen in 2005: 22.382
Groei tussen 2002 en 2005: van 16.612 naar 22.382
Groei plaatsen voor illegalen in dezelfde periode: van 1.340 (2002) naar 2.698 (2005)
Ambtelijk personeel in voltijdsbanen: van 11.731 (2002) naar 11.945 (2005)
Bron Jaarverslag DJI 2005
