http://weblogs.nrc.nl/opklaringen/2010/05/05/paniek-op-de-dam-dankzij-de-media-stond-de-menigte-op-scherp/woensdag 5 mei 2010 door Steven de Jong
Paniek op de Dam: dankzij de media stond de menigte op scherpJournalisten die incidenten uitvergroten, doen het publiek geloven dat er overal gevaar op de loer ligt. Die overgevoeligheid heeft mogelijk een rol gespeeld bij de paniek gisteren op de Dam, meent hoogleraar massapsychologie Hans van de Sande.
De hele dag wordt de Groningse professor al gebeld door journalisten die een verklaring willen voor de op hol geslagen menigte bij de Nationale Dodenherdenking. De paniek ontstond nadat een man tijdens de twee minuten zijn telefoon opnam, door omstanders tot stilte werd gemaand en vervolgens een kreet slaakte.
Mensen in de buurt van de ordeverstoorder reageerden redelijk koel, maar zij die verderop stonden maakten zich na enig gegil uit de voeten. Dat had een domino-effect: er werden zelfs mensen vertrapt. Van de Sande prijst de ceremoniemeester die omriep dat er iemand “onwel” geworden was.
Dat dekte misschien niet helemaal te lading, maar had mogelijk wel effect. Er werd door sommigen “blijf staan, blijf staan” en “geen paniek, geen paniek” geroepen. Hoe dramatisch het gebeuren ook was, het had veel erger gekund. “Speel direct in op de sterke behoefte aan informatie”, luidt het advies van Van de Sande.
Eerlijk communiceren
De onwel-mededeling zit op het randje van liegen. En daarvoor moet een overheid waken, meent de hoogleraar. De Amsterdamse korpschef Welten haastte zich daarom ook te zeggen dat je de verdachte in feite wel zo kunt beschouwen. “Hij vertoonde in elk geval gedrag dat past bij iemand die onwel is.” Van de Sande benadrukt dat autoriteiten voorzichtig in hun woordkeuze moeten zijn. “Als er niet geschoten is, moet je niet zeggen dat er niet geschoten is. Beter is om te melden dat er niets ernstigs aan de hand is.”
Over de vraag hoe hij als burger zou handelen, moet Van de Sande even nadenken. “Ik vind het lastig om daar een antwoord op te geven, maar als er zich zoiets voordoet, wordt de professor in mij wel wakker. Ik zou niet direct mee gaan lopen als iemand ‘bom’ roept.” Hij begrijpt de reactie van het publiek wel. “Als er geen informatie is, volgen de mensen degenen die een kennelijk doel hebben.” Die waarneming geldt dan ook als informatie, aldus Van de Sande.
Echte consequenties
Op het forum van nrc.nl wordt druk gediscussieerd over het gedrag van de menige. “If men define situations as real, they are real in their consequences.” Met dit citaat van de Amerikaanse socioloog William Isaac Thomas (1863 – 1947) wist de 22-jarige sociologiestudent Anna Vossers de gebeurtenis treffend te duiden. Ze was zelf aanwezig op de Dam en verwetenschappelijkte haar ervaring. “Ik heb het gevoel dat ik een aanslag overleefd heb, en die was zéér echt in zijn consequenties.”
Je zou het met de beruchte oproep van Pieter Lakeman kunnen vergelijken. De belangenbehartiger vermoedde dat de DSB-bank in ernstige problemen verkeerde en adviseerde op 1 oktober 2009 in het tv-programma Goedemorgen Nederland mensen hun spaargeld weg te halen. Niet lang daarna ging de bank failliet: de vrees werd bewaarheid omdat klanten ‘wegrenden’. Vandaar het begrip bankrun.
Hamsteren
Deze theorie kun je ook in de huiselijke sfeer testen. Verspreid het gerucht dat het toiletpapier bijna op is en je kunt er donder op zeggen dat de rol sneller leeg is dan wanneer je niets had gezegd. Maar houd je in als je op televisie bent. Op 19 december 1973 grapte de Amerikaanse televisiepresentator Johnny Carson dat als gevolg van de oliecrisis supermarkten spoedig zonder toiletpapier zullen zitten. Aperte onzin, maar in de drie weken erna ontstond er daadwerkelijk een tekort: mensen gingen hamsteren.
Wie de theorie in het echt wil testen kan ook voor de omgekeerde benadering kiezen. Op YouTube circuleert een filmpje waarin een samenzwerende groep Aziaten een nietsvermoedende vrouw van achteren nadert. Tot zover niets aan de hand. Op straat lopen wel vaker mensen in groepjes. Op een gegeven moment lopen er mensen naast haar, achter haar en voor haar. Ook dat brengt de vrouw niet van haar stuk.
Daar komt verandering in als een man plotseling een kreet slaakt, zijn metgezellen gaan gillen en zich allen op de grond werpen. De vrouw volgt een fractie van een seconde later en tuurt dan verdwaasd omhoog. Ze kopieerde intuïtief de angstreactie van haar omstanders zonder de oorzaak te kennen.
Zelfbevestigende voorspelling
Carson, Lakeman en de giller in het genoemde filmpje hebben één ding gemeen: ze deden alsof ze geïnformeerd waren. Maar waar Lakeman de mensen wilde waarschuwen, daar maakten de grappende Aziaten en Carson sluw gebruik van self-fulfilling prophecy; de zelfbevestigde voorspelling waar het Thomas-theorema onder geschaard kan worden. De eerste gillers op de Dam, waaronder de persoon die ‘bom’ riep, bevestigen wederom de menselijke aard. Gedrag dat autoriteiten volgens Van de Sande adequaat kunnen bestrijden met tegenberichten. Uiteindelijk gaat het erom wie het meest overtuigend overkomt.
